İşçinin hakları ve yükümlülükleri, iş hayatının temelini oluşturur. Bu makalede, Türk İş Hukuku kapsamında işçilerin sahip olduğu temel hakları, yasal düzenlemeleri ve işçinin bilmesi gereken önemli noktaları detaylı olarak ele alacağız.

İşçi Kimdir? İşçi-İşveren İlişkisinin Hukuki Çerçevesi

İşçi, 4857 sayılı İş Kanunu’na göre, bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişidir. İşveren ise, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişi ya da tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlardır. İş sözleşmesi, işçinin bağımlı olarak iş görmeyi, işverenin de ücret ödemeyi üstlendiği sözleşmedir.

İşçi-işveren ilişkisinin temel özellikleri:

• Bağımlılık unsuru: İşçinin, işverenin emir ve talimatları doğrultusunda çalışması
• Ücret unsuru: İşçiye yapılan iş karşılığında ödeme yapılması
• İş görme unsuru: İşçinin belirli bir işi yapma yükümlülüğü

İşçi statüsünün belirlenmesinde iş sözleşmesinin türünün (belirsiz süreli, belirli süreli, kısmi süreli, çağrı üzerine çalışma vb.) önemi yoktur. Sözleşmenin türü ne olursa olsun, iş sözleşmesiyle çalışan herkes işçi sayılır ve İş Kanunu’ndaki haklardan yararlanır.

İşçinin Temel Hakları Nelerdir?

İşçinin en temel hakları şunlardır:

1. Ücret Hakkı

Ücret, işçinin en temel hakkıdır. Ücretle ilgili önemli noktalar:

• Asgari ücret: İşçiye ödenebilecek en düşük ücrettir ve altında ödeme yapılamaz. 2025 yılı için brüt asgari ücret aylık …. TL’dir.
• Ücretin zamanında ödenmesi: Ücret, en geç ayda bir ödenir. İşyerinde, işverenin ödeme günü belirleme hakkı vardır.
• Ücretin korunması: İşçi ücretleri, kural olarak banka aracılığıyla ödenir. İşçi ücretlerinden yasalarda belirtilen haller dışında kesinti yapılamaz.
• Ücret hesap pusulası: İşveren, her ödemede işçiye ücret hesabını gösteren bir pusula vermek veya işçinin erişebileceği elektronik ortamda paylaşmak zorundadır.
• Ücret alacaklarında zamanaşımı: İşçi ücretleri için zamanaşımı süresi 5 yıldır.

2. Çalışma Süreleri ve Dinlenme Hakları

İşçinin çalışma süreleri ve dinlenme haklarıyla ilgili düzenlemeler:

• Haftalık çalışma süresi: En fazla 45 saattir. Bu süre, haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünebilir veya tarafların anlaşmasıyla bazı günlerde uzun, bazı günlerde kısa çalışılabilir.
• Günlük çalışma süresi: Günde en fazla 11 saat çalışılabilir.
• Fazla çalışma: Haftalık 45 saati aşan çalışmalar için %50 zamlı ücret ödenir.
• Fazla sürelerle çalışma: Haftalık çalışma süresinin altında belirlenen çalışma sürelerini aşan, ancak 45 saatin altında kalan çalışmalar için %25 zamlı ücret ödenir.
• Ara dinlenmesi: 4 saate kadar çalışmalarda 15 dakika, 4-7,5 saat arası çalışmalarda 30 dakika, 7,5 saatten fazla çalışmalarda 1 saat ara dinlenmesi verilir.
• Hafta tatili: İşçilere 7 günlük zaman dilimi içinde kesintisiz en az 24 saat dinlenme (hafta tatili) verilir.
• Genel tatil: Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışma zorunluluğu yoktur. Bu günlerde çalışılması halinde %100 zamlı ücret ödenir.

3. İzin Hakları

İşçinin izin hakları şunlardır:

• Yıllık ücretli izin: İşyerinde işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de dahil olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verilir. İzin süreleri:
  • 1-5 yıl arası çalışanlara 14 gün
  • 5-15 yıl arası çalışanlara 20 gün
  • 15 yıldan fazla çalışanlara 26 gün
• Mazeret izinleri:
  • Evlilik izni: 3 gün
  • Ölüm izni: Eş, anne, baba veya çocuğun ölümünde 3 gün
  • Doğum izni: Eşinin doğum yapması halinde 5 gün
  • Evlat edinme izni: 3 gün
  • Engelli çocuk bakım izni: Engelli çocuğu olan ebeveyne 10 gün
• Analık izni: Doğumdan önce 8, doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta
• Ücretsiz doğum izni: Doğum sonrası analık izninin bitiminden itibaren 6 aya kadar ücretsiz izin
• Emzirme izni: Doğum sonrası bir yıl boyunca günde 1,5 saat
• Hastalık izni: Hekim raporu ile belgelenen hastalık süresi boyunca

4. İş Sağlığı ve Güvenliği Hakkı

İş sağlığı ve güvenliği konusunda işçinin hakları:

• Güvenli çalışma ortamı: İşveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak zorundadır.
• Eğitim hakkı: İşçilere iş sağlığı ve güvenliği eğitimi verilmelidir.
• Sağlık gözetimi: İşe girişte ve periyodik olarak sağlık muayenelerinin yapılması gerekir.
• Çalışmaktan kaçınma hakkı: İşçiler, ciddi ve yakın tehlike ile karşı karşıya kaldıklarında, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna veya işverene başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasını talep edebilirler. Gerekli tedbirler alınana kadar çalışmaktan kaçınabilirler.

5. Tazminat Hakları

İşçinin tazminat hakları şunlardır:

• Kıdem tazminatı: En az bir yıl çalışmış olmak ve belirli fesih koşullarının gerçekleşmesi halinde her çalışma yılı için 30 günlük brüt ücret tutarında ödenir.
• İhbar tazminatı: İş sözleşmesinin feshinde, fesihten önce bildirim yapılmaması halinde, işçinin kıdemine göre 2-8 haftalık ücret tutarında ödenir.
• Kötüniyet tazminatı: İşverenin, iş sözleşmesini kötüniyetle feshetmesi durumunda, ihbar tazminatının 3 katı tutarında ödenir.
• Ayrımcılık tazminatı: İşverenin eşit davranma ilkesine aykırı davranması halinde, işçinin 4 aya kadar ücreti tutarında ödenir.
• Sendikal tazminat: İşçinin sendika üyeliği veya sendikal faaliyetleri nedeniyle iş sözleşmesinin feshedilmesi durumunda, en az 1 yıllık ücret tutarında ödenir.
• Mobbing tazminatı: İşyerinde psikolojik tacize uğrayan işçi, maddi ve manevi tazminat talep edebilir.

6. Sosyal Güvenlik Hakkı

İşçinin sosyal güvenlik hakları:

• Sigortalılık: İşe başladığı tarihten itibaren SGK’ya bildirilme hakkı
• Sağlık hizmetlerinden yararlanma: İşçi ve bakmakla yükümlü olduğu kişiler sağlık hizmetlerinden yararlanabilir
• İş kazası ve meslek hastalığı sigortası: İş kazası veya meslek hastalığı durumunda tedavi ve geçici iş göremezlik ödeneği
• Emeklilik hakkı: Belirli süre prim ödeyerek ve yaş şartını sağlayarak emekli olma hakkı
• İşsizlik sigortası: İşsiz kalan işçilere belirli süre ve miktarda işsizlik ödeneği

İşçinin Yükümlülükleri Nelerdir?

İşçinin temel yükümlülükleri arasında:

1. İş Görme Borcu

İşçi, iş sözleşmesinin temel unsuru olan iş görme borcunu yerine getirmekle yükümlüdür. Bu kapsamda:

• İşi bizzat yapma yükümlülüğü (başkasına devredemez)
• İşi özenle ve sadakatle yapma yükümlülüğü
• İşverenin talimatlarına uyma yükümlülüğü
• İş sağlığı ve güvenliği kurallarına uyma yükümlülüğü

2. Sadakat Borcu

İşçi, işverene sadakat borcunu yerine getirmekle yükümlüdür. Bu kapsamda:

• İş sırlarını koruma: İşyerine ait sırları, üretim yöntemlerini, müşteri bilgilerini vb. başkalarıyla paylaşmama
• Rekabet etmeme: İş ilişkisi devam ederken işverenin izni olmadan onunla rekabet edecek işler yapmama
• İşverenin menfaatlerini gözetme: İşyerindeki araç-gereç ve malzemeleri özenle kullanma, israftan kaçınma
• Dürüst davranma: İşverene karşı dürüst olma, yalan söylememe

3. İtaat Borcu

İşçi, işverenin yönetim hakkı kapsamında verdiği talimatlara uymakla yükümlüdür. Ancak bu talimatların:

• Hukuka uygun olması
• İşin kapsamıyla ilgili olması
• İşçinin sağlık ve güvenliğini tehlikeye atmaması
• Kişilik haklarını zedelememesi gerekir

4. İşyeri Kurallarına Uyma Borcu

İşçi, işyerindeki kurallara uymakla yükümlüdür:

• İşyeri disiplin yönetmeliği
• İş sağlığı ve güvenliği talimatları
• Çalışma saatleri ve mesaiye uyma
• İzin prosedürleri
• Kılık-kıyafet kuralları (işin gerektirdiği ölçüde)

İşçinin Haklarını Koruma Yolları

İşçinin hakları ihlal edildiğinde başvurabileceği yollar:

1. Arabuluculuk

İş uyuşmazlıklarında dava açmadan önce arabulucuya başvurmak zorunludur. Arabuluculuk, tarafların bir arabulucu yardımıyla uyuşmazlığı çözmelerini amaçlayan bir yöntemdir. Arabuluculuk zorunlu olan konular:

• İşçilik alacakları (ücret, fazla mesai, yıllık izin ücreti vb.)
• Tazminat talepleri (kıdem, ihbar, kötüniyet vb.)
• İşe iade talepleri

Arabuluculuk süreci en fazla 4 hafta sürer, tarafların anlaşması halinde 2 hafta daha uzatılabilir. Arabuluculuk sürecinde anlaşma sağlanırsa, bu anlaşma mahkeme kararı gibi kesin hüküm niteliğindedir.

2. İş Mahkemesi

Arabuluculuktan sonuç alınamazsa, iş mahkemesinde dava açılabilir. İş mahkemelerinde açılabilecek davalar:

• İşçilik alacakları davası
• Tazminat davaları
• İşe iade davası
• İş kazası ve meslek hastalığı tazminat davası
• Sendikal tazminat davası

İş davalarında zamanaşımı süreleri:

• İşçilik alacakları için 5 yıl
• Kıdem tazminatı için 10 yıl
• İhbar tazminatı için 5 yıl
• İş kazası ve meslek hastalığı nedeniyle açılacak tazminat davaları için 10 yıl
• İşe iade davası için 1 ay

3. SGK ve İş-Kur

Sigortasız çalıştırılma, işsizlik maaşı gibi konularda bu kurumlara başvurulabilir:

• SGK: Sigortasız çalıştırılma, eksik gün/kazanç bildirimi, sağlık hizmetlerinden yararlanamama gibi durumlarda SGK’ya ihbarda bulunulabilir.
• İŞKUR: İşsizlik maaşı başvurusu, iş arama, mesleki eğitim gibi konularda İŞKUR’a başvurulabilir.

4. ALO 170

Çalışma hayatıyla ilgili şikayetler için Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezi‘ne (ALO 170) başvurulabilir. Bu hat üzerinden:

• Sigortasız çalıştırılma
• Mobbing (işyerinde psikolojik taciz)
• İş sağlığı ve güvenliği ihlalleri
• Çocuk işçiliği
• Kayıt dışı istihdam
• Asgari ücret altında çalıştırılma

gibi konularda şikayette bulunulabilir.

İşçinin Bilmesi Gereken Güncel Düzenlemeler

Son yıllarda iş hukukunda yapılan değişiklikler kapsamında işçinin bilmesi gerekenler:

1. Zorunlu Arabuluculuk Sistemi

7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu ile 2018 yılından itibaren iş uyuşmazlıklarında dava açmadan önce arabulucuya başvurmak zorunlu hale getirilmiştir. Bu sistem ile:

• Davaların daha hızlı sonuçlanması
• Yargının iş yükünün azaltılması
• Tarafların karşılıklı anlaşarak çözüme ulaşması
• Masrafların azaltılması

amaçlanmıştır.

2. Elektronik Tebligat Uygulaması

7101 sayılı Kanun ile elektronik tebligat zorunlu hale getirilmiştir. İş davalarında da tebligatlar elektronik ortamda yapılmaktadır. İşçilerin, e-Devlet üzerinden elektronik tebligat adreslerini kontrol etmeleri önemlidir.

3. Uzaktan Çalışma Düzenlemeleri

4857 sayılı İş Kanunu’na 2016 yılında eklenen madde ile uzaktan çalışma düzenlenmiştir. 2021 yılında ise Uzaktan Çalışma Yönetmeliği yayımlanmıştır. Uzaktan çalışmada:

• İş sözleşmesinin yazılı olması zorunludur
• İşin tanımı, süresi, yeri, ücreti, iş araçları, iletişim şekli gibi hususların belirtilmesi gerekir
• İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinden işveren sorumludur
• İşçinin iletişim masrafları işveren tarafından karşılanır

4. Kısa Çalışma Ödeneği Uygulamaları

Kısa çalışma ödeneği, ekonomik kriz, zorlayıcı sebepler veya sektörel kriz durumlarında, işyerindeki çalışma süresinin geçici olarak azaltılması veya faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulması halinde, işçilere İşsizlik Sigortası Fonu’ndan sağlanan bir destek uygulamasıdır.

• Kısa çalışma süresi en fazla 3 ay olabilir, Cumhurbaşkanı kararıyla 6 aya kadar uzatılabilir
• Ödenek miktarı, işçinin son 12 aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanır ve aylık brüt asgari ücretin %150’sini geçemez
• Kısa çalışma ödeneği alan işçinin sağlık sigortası primleri ödenir

5. İşe İade Davalarındaki Değişiklikler

7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu ile işe iade davalarında önemli değişiklikler yapılmıştır:

• İşe iade davası açmadan önce arabulucuya başvurulması zorunlu hale gelmiştir
• Dava açma süresi 1 aya düşürülmüştür
• İşe iade kararı verilmesi halinde, işçinin işe başlatılmaması durumunda ödenecek tazminat ve boşta geçen süre ücretinin parasal olarak belirlenmesi zorunlu hale gelmiştir

İşçi Haklarını Koruyan Kurumlar ve Kuruluşlar

İşçi haklarının korunmasında rol oynayan kurumlar:

1. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı: İş kanunlarının uygulanmasını denetler, iş teftişi yapar.
2. SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu): Sosyal güvenlik haklarını düzenler ve denetler.
3. İŞKUR (Türkiye İş Kurumu): İşsizlik sigortası, iş arama, mesleki eğitim gibi konularda hizmet verir.
4. Sendikalar: İşçilerin haklarını korumak, geliştirmek için kurulmuş meslek örgütleridir.
5. İş Mahkemeleri: İş uyuşmazlıklarını çözümler.
6. Arabuluculuk Daire Başkanlığı: İş uyuşmazlıklarında arabuluculuk hizmetlerini yürütür.

KONAL Hukuk Bürosu İş Hukuku Hizmetleri

KONAL Avukatlık ve Hukuki Danışmanlık Bürosu olarak, işçinin haklarını koruma konusunda 15 yılı aşkın tecrübemizle yanınızdayız. Sunduğumuz hizmetler:

• İş akdinin feshinde hukuki danışmanlık
• İşçi alacakları davalarında temsil
• Mobbing davalarında hukuki destek
• İş kazası tazminat davalarında müvekkil temsili
• Toplu iş hukuku uyuşmazlıklarında danışmanlık
• İşe iade davalarında temsil
• Arabuluculuk görüşmelerinde işçilere destek
• İş sözleşmelerinin hazırlanması ve incelenmesi
• İşçi-işveren uyuşmazlıklarında uzlaşma görüşmeleri
• SGK uyuşmazlıklarında hukuki danışmanlık

İş hukuku alanında uzman kadromuzla, işçinin haklarının korunması için profesyonel hukuki destek sunmaktayız. İstanbul’daki ofisimizde yüz yüze görüşme veya uzaktan danışmanlık hizmetlerimizden faydalanabilirsiniz.

İşçilerin Sıkça Sorduğu Sorular

Soru 1: İstifa etmem durumunda kıdem ve ihbar tazminatı alabilir miyim? Cevap: Normal şartlarda istifa eden işçi kıdem ve ihbar tazminatı alamaz. Ancak emeklilik, askerlik, evlilik (kadın işçiler için), sağlık sorunları, mobbing gibi haklı nedenlerle istifa etmeniz durumunda kıdem tazminatı alabilirsiniz. İhbar tazminatı ise sadece işverenin iş sözleşmesini haksız feshetmesi durumunda ödenir.

Soru 2: İşveren fazla mesai ücretlerimi ödemezse ne yapabilirim? Cevap: Öncelikle fazla mesai yaptığınızı ispatlayacak deliller toplamalısınız (puantaj kayıtları, tanık beyanları, işyeri giriş-çıkış kayıtları vb.). Ardından arabuluculuk başvurusu yaparak alacağınızı talep edebilirsiniz. Arabuluculukta anlaşma sağlanamazsa, iş mahkemesinde dava açabilirsiniz. Zamanaşımı süresi 5 yıldır.

Soru 3: İşyerinde mobbing (psikolojik taciz) yaşıyorum, ne yapabilirim? Cevap: Öncelikle yaşadığınız olayları tarih ve içerik olarak kayıt altına alın, varsa tanıkları belirleyin. İşyeri içinde şikâyet mekanizmalarını kullanın (İK, üst yönetim vb.). Gerekirse sağlık raporu alın. ALO 170’i arayarak şikayette bulunabilirsiniz. Mobbingin devam etmesi halinde, iş sözleşmenizi haklı nedenle feshedebilir ve kıdem tazminatınızı talep edebilirsiniz. Ayrıca maddi ve manevi tazminat davası açabilirsiniz.

Soru 4: İş sözleşmem olmadan çalışıyorum, haklarım nelerdir? Cevap: İş Kanunu’na göre, yazılı iş sözleşmesi yapılmamış olsa bile, fiilen çalışma ilişkisi kurulmuşsa işçi tüm yasal haklardan yararlanır. SGK’ya bildirilmemiş olsanız bile, çalıştığınızı tanık beyanları, kamera kayıtları, işyeri giriş-çıkış kayıtları vb. ile ispatlamanız halinde tüm işçilik haklarınızı (ücret, kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, yıllık izin ücreti vb.) talep edebilirsiniz. Ayrıca, sigortasız çalıştırıldığınız için ALO 170’i arayarak veya SGK’ya başvurarak şikayette bulunabilirsiniz.

Soru 5: İşverenin iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almaması durumunda ne yapabilirim? Cevap: İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınmaması durumunda, öncelikle işyerindeki iş sağlığı ve güvenliği kuruluna veya işverene başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasını talep edebilirsiniz. Gerekli tedbirler alınana kadar çalışmaktan kaçınabilirsiniz. Bu sürede ücretiniz ve diğer haklarınız saklıdır. Ayrıca, ALO 170’i arayarak şikayette bulunabilirsiniz. İş kazası geçirmeniz halinde, işverenin gerekli önlemleri almaması nedeniyle maddi ve manevi tazminat davası açabilirsiniz.